کنفرانس تهران در طول جنگ جهانی دوم در ایران برگزار شد. جنگی که از تاریخ ۱۳۱۸ شروع و تا ۱۳۲۴ شمسی ادامه داشت و اکثر کشورها درگیر آن شدند و ایران هم از این قاعده مستثنا نبود. با اینکه ایران در جنگ جهانی دوم اعلام بی‌طرفی کرد اما با حمله متفقین در سوم شهریور ۱۳۲۰ رسما درگیر این جنگ شد.
دو سال بعد از اشغال نیروهای متفقین، در ششم آذر ١٣٢٢ رهبران سه قدرت متفق که در حال نبرد علیه فاشیسم بودند در پایتخت ایران ملاقات کردند. کنفرانس تهران (با نام مستعار یورکا) اولین گردهمایی بود که توسط رهبران اتحاد جماهیر شوروی، آمریکا و انگلیس در جنگ جهانی دوم برگزار شد.
کنفرانس تهران چرا و چطور نتیجه جنگ جهانی دوم را رقم زد؟
این کنفرانس که تا نهم آذر به طول انجامید، در سفارت شوروی در تهران برگزار شد. نکته قابل توجه این است که دولت ایران در جریان تصمیم سران سه کشور برای تشکیل کنفرانس تهران نبود و حتی از مذاکرات در کنفرانس نیز خبری به مسئولان ایرانی داده نشد.
در این کنفرانس طرح عملیات نهایی برای درهم شکستن نیروی مقاومت آلمانی‌ها تهیه شد و همچنین گفتگوهایی به عمل آمد که از جمله‌ی آن‌ها پیشنهاد روزولت برای مجازات کردن آلمان از طریق تجزیه‌ی این کشور بود. سرانجام متفقین در روز دهم آذر ماه اعلامیه‌ی مشترک خود را منتشر و از ایران خارج شدند.
شرایط ایران در زمان کنفرانس تهران
از زمان درگیری رسمی ایران در جنگ جهانی دوم تا سال ١٣٢٢ که کنفرانس تهران به وقوع پیوست و پس از آن، ایران اوضاع خوبی نداشت.
با وجود اعلام بی طرفی ایران در جنگ جهانی دوم، جماهیر شوروی سه ارتش برای حمله به شمال ایران مستقر کرد و همچنین نیروهای انگلیسی از جنوب ایران وارد خاک کشور شدند.
در نهایت با شکست نیروهای ایرانی در مقابل حمله‌ی متفقین، شاه با آتش‌بس موافقت کرد و پس از آن ایران به میدان جنگ میان دولت‌ها تبدیل شد. قحطی شیوع پیدا کرد و بسیاری از مردم بر اثر گرسنگی کشته شدند. بی ثباتی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی رشد کرد و حتی اقتصاد هم نابود شد.
چرا تهران؟
علت انتخاب تهران برای برگزاری کنفرانس، نزدیکی آن به شوروی بود چرا که ژوزف استالین، رهبر این کشور، تصمیم داشت در اوج جنگ جهانی دوم نزدیک مسکو باشد و تهران توسط او انتخاب شد. از طرفی دیگر، متفقین به دلیل اشغال ایران، تهران را در اختیار داشتند و تأمین امنیت این شهر برایشان آسان بود.
نقش شاه در کنفرانس تهران
شاه برای شرکت در کنفرانس ناگزیر بود به سفارت برود. در جریان کنفرانس، چرچیل و روزولت حاضر نشدند به دیدار شاه بروند و با وی تنها در محل سفارت دیدار می‌کردند.
چرچیل، نخست‌وزیر انگلستان، تنها برای چند دقیقه در حیاط سفارت شوروی با شاه دیدار کرد که به یک سلام و احوال‌پرسی و گرفتن عکس ختم شد. تنها استالین بود که قبول کرد به دیدار شاه جوان ایران برود. در زمان دیدار استالین با محمدرضا شاه، نیروهای شوروی مسئولیت حفاظت از کاخ سعدآباد را برعهده گرفتند و حتی در راهروهای سعدآباد هم مستقر شدند.
روند مذاکرات در کنفرانس تهران
مذاکرات انجام‌شده در این کنفرانس قابل تفکیک به دو دسته است: مسائل مربوط به جنگ و وقایع پس از آن.
مهم‌ترین مسئله‌ای که مطرح شد عملیات اُوِرلرد بود که پیش‌تر در کنفرانس کوبِک توسط رهبران آمریکا و انگلیس تایید شده بود و شامل پیشنهاد استقرار سربازان در شمال فرانسه می‌شد. چرچیل معتقد به گسترش عملیات در ایتالیا و بالکان بود اما استالین مخالفت کرد چرا که می‌دانست چرچیل با این کار قصد دارد از پیش‌روی ارتش سرخ در اروپا ممانعت کند.
روزولت و چرچیل قصد داشتند همکاری شوروی جهت عملی کردن سیاست‌های جنگی متفقین را قطعی کنند، استالین نیز مایل به همکاری بود اما در صورتی که متفقین از دولت او و پارتیزان‌های یوگسلاوی حمایت کنند و تقسیمات ارضی لهستان به نفع او انجام شود. در نهایت وی موفق شد از سلامتیِ رو به افول روزولت و قدرت در حال نابودی بریتانیا به نفع خود استفاده نماید و مذاکرات را آنطور که باب میل خودش بود به انجام برساند. علاوه بر این‌ها، آمریکا و بریتانیا پیشنهاد تقسیم آلمان به پنج ایالت مستقل را دادند که با مخالفت استالین مواجه و در نتیجه به کمیسیون اروپا ارجاع داده شد.
اختلاف نمایندگان دولت‌ها در کنفرانس تهران
یکی از عوامل درگیری بین نمایندگان انگلستان و شوروی مسئله‌ی لهستان بود. دولت لهستان که در آن زمان تبعید شده و در بریتانیا تحت حمایت چرچیل بود، استالین را برای قتل‌عام هزاران افسر لهستانی در کاتین مقصر می‌دانست. استالین اتهامات را با این ادعا که لهستان قصد دارد امتیازات ارضی را از آن خود کند، رد کرد. بعدها مشخص شد استالین در حقیقت مقصر بوده و دستور قتل‌عام کاتین از سوی مسکو صادر شده بود.
موارد تصویب شده در کنفرانس تهران
چهار مورد طی این مذاکرات به تصویب رسید عبارت بودند از:
- نابودی تمامی سازمان‌ها و تشکیلات نازی
- خلع سلاح ارتش آلمان
- بازگشت آزادی‌های اجتماعی، انتخابات و حضور احزاب مختلف در آلمان
- به عقب راندن تمامی شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران بزرگ که اقتصاد آلمان را در دست داشتند و شرکت‌های کوچک‌تر را کنار زده بودند.
نتایج کنفرانس
نتایج کنفرانس تهران که به مدت سه روز طول کشید از لحاظ جریان جنگ بدین قرار بود:
۱. ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن نیروهای مشترک آمریکایی، انگلیسی، کانادایی و فرانسوی به خاک نرماندی در شانزدهم خرداد ۱۳۲۳
۲. ضدحمله بزرگ ارتش سرخ در تابستان ۱۳۲۳ که منجر به بیرون ماندن قطعی آلمانی‌ها از خاک شوروی گردید
ارتش آلمان که از دو طرف در میان ضربات سهمگین نیروهایی قرار گرفته بود که به مراتب از آن قویتر بودند، نتوانست پایداری کند و به تدریج ایتالیای مرکزی، بلژیک و کشورهای اروپای شرقی را تخلیه نموده و به سرحدات عقب نشینی کرد.
علت انتخاب تهران برای برگزاری کنفرانس، نزدیکی آن به شوروی بود چرا که ژوزف استالین، رهبر این کشور، تصمیم داشت در اوج جنگ جهانی دوم نزدیک مسکو باشد و تهران توسط او انتخاب شد. از طرفی دیگر، متفقین به دلیل اشغال ایران، تهران را در اختیار داشتند و تأمین امنیت این شهر برایشان آسان بود.
موضع‌گیری متفقین در رابطه با ایران
در پایان این کنفرانس اعلامیه‌ای به امضای روزولت، چرچیل و استالین رسید که به اعلامیه تهران معروف است و در آن از کمک‌های ایران به متفقین در جریان جنگ جهانی دوم قدردانی شده و با علم به این که جنگ فشار سنگینی به ایران وارد نموده، تعهد می‌دهند تا حد ممکن به ایران کمک اقتصادی نمایند. همچنین توافق نظر خود را در رابطه با حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران اعلام می‌دارند.
دولت‌های آمریکا و انگلستان به منظور ابراز حسن نیتی که برای ایران قایل بودند، سفارت‌های خود را در تهران به درجه سفارت کبری ارتقاء دادند و دولت ایران نیز سه خیابان به افتخار این سه رهبر نام‌گذاری نمود.
در نهایت، کنفرانس تهران پایه و اساس توافقنامه‌های آینده در مورد ایجاد سازمان ملل متحد، آغاز حل مسائل لهستان و آلمان و پیش‌زمینه‌ی اتفاقات پس از جنگ بود. علاوه بر این، رهبران قدرت‌های بزرگ، روش‌های واقعی ارائه شده برای استقلال کامل ایران را مورد بحث قرار دادند.
در کنفرانس تهران رهبران سه قدرت متفقین حتی با وجود اختلافات متفاوت، توانایی خود را برای توافق در مورد موضوعات اساسی جنگ و صلح ثابت کردند.
اما پس از گذشت ۷۵ سال از کنفرانس تهران واضح است که نظم جهانی که در نتیجه‌ی اجلاس‌ها در جنگ جهانی دوم به وجود آمد، در حال از بین رفتن است و شکاف کشورها و مردم در حال گسترش و تهدیدات برای جهان و مردم کشورها رو به افزایش است.
در نهایت کنفرانس تهران ثابت می‌کند که می‌توان با هدف دستیابی به صلح و امنیت جهانی و اهداف انسانی بر موانع بیگانگی کشورها و عقاید معنوی و متفاوت غلبه کرد.
